استعاره تبعیّه در خمسه امیرخسرو دهلوی

استعاره تبعیّه برای نخستین بار در اواخر سده دوم یا اوایل سده سوم ه.ق به حوزه علم بلاغت راه یافت. صاحب نظران علم بلاغت استعاره را به اعتبار لفظ مستعار(به عاریت گرفته شده)، به «اصلیّه» و «تبعیّه» تقسیم کرده اند. در زبان فارسی، استعاره در اسم را استعاره اصلیّه و استعاره در فعل و صفت را استعاره تبعیّه می نامند. برخلاف اسناد مجازی ـ که فعل را به فاعل غیر حقیقی نسبت می دهیم ـ در استعاره تبعیّه، فاعل را حقیقی می پنداریم و فعل را با علاقه مشابهت، تفسیر و تعبیر می کنیم. در جستار فرارو، هدف نگارندگان، بررسی استعاره تبعیّه در خمسه امیرخسرو دهلوی است تا بدین سان میزان بهره وری شاعر را در کاربرد این نوع استعاره نشان دهند. روش پژوهش در این مقاله، توصیفی ـ تحلیلی است. نتیجه کلّی نشان می دهد امیر خسرو، استعاره تبعیّه گرا نیست؛ وی از دیدگاه کمّی، در خمسه حدوداً هیجده هزار بیتی اش، تنها 63 استعاره تبعیّه (58 استعاره در فعل و 5 استعاره در صفت) را در44 بیت آورده است. مثنوی «شیرین و خسرو» با 25 استعاره تبعیّه، بیش ترین و «هشت بهشت» با 2 استعاره تبعیّه، کم ترین بسامد را دارند. از دیدگاه کیفی، استعاره تبعیّه در خمسه امیرخسرو، از هر گونه رنگ تصنّع و تکلّف پیراسته است و سنخیّت و تناسب تام با سایر اجزای کلام او دارد.